مقدمه

آموزش مجازی، یادگیری فعال و هوشمندی است که ضمن تحول در فرآیند یاددهی و یادگیری و مدیریت دانایی، در گسترش، تعمیق و پایدارنمودن فرهنگی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) نقش اساسی و محوری دارد. آموزش مجازی با بهره‌گیری از پیشرفت‌های صنعت و فناوری اطلاعات و ارتباطات از راهکارهای نوین توسعه عدالت آموزشی در دنیای معاصر به‌شمار می‌رود و بنابر اعلام کارشناسان و متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات تا سال 2020 آموزش مجازی مبتنی بر فضای الکترونیک روش متعارف آموزشی در جهان خواهد بود [1]. توسعه هرروزه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در دنیای مجازی، افق جدیدی را پیش روی موسسات آموزشی نهاده است. آموزش‌های مجازی که غالباً به استفاده از رایانه و شبکه اینترنت و اینترانت و فناوری‌های عددی (دیجیتال) در تدریس و یادگیری اطلاق می‌شود، پیوسته به‌عنوان جایگزین یا راهی برای تقویت رهیافت‌های سنتی آموزش مطرح است. به‌نظر می‌رسد استفاده از این امکانات برای آموزش، به تحقق برخی از آرمان‌هایی که به‌عنوان ملاک‌های کیفیت آموزش شناخته می‌شوند مانند؛ فراگیرمحوری، یادگیری مادام‌العمر، یادگیری فعال، تعامل در یادگیری و چندرسانه‌ای‌بودن کمک کند. به همین دلیل برخی از موسسات آموزشی در سال‌های اخیر نسبت به ارایه کامل دوره‌های آموزشی به‌صورت الکترونیک اقدام نموده‌اند، اما هنوز شواهد زیادی در مورد نتایج ارزش‌یابی این برنامه‌ها منتشر نشده است. با توجه به مزایای عمومی آموزش الکترونیک و قابلیت‌های ویژه آن در آموزش پزشکی، به‌نظر می‌رسد ادغام آن در برنامه‌های جاری آموزشی دانشگاه‌ها، به‌طوری که آموزش متداول به‌شکل تلفیقی از آموزش سنتی و آموزش الکترونیک ارایه شود، اجتناب‌ناپذیر باشد [2]. تحقیقات نشان می‌دهد که آموزش مجازی آکادمیک در صورت تدوین مناسب محتوای آموزشی و ارزش‌یابی مناسب، سیستم موفق و کارآمدی است [3].

آموزش الکترونیک به نظام آموزشی اطلاق می‌شود که آموزش‌دهنده و آموزش‌گیرنده، به‌کمک وسایل و ابزارهایی که فناوری در اختیار آنها قرار داده، با یکدیگر در ارتباطند [4]. آموزش مجازی امروزه تقریباً به‌معنای استفاده از شیوه‌های پیشرفته رایانه‌ای انتقال مواد و مطالب درسی به فراگیران، یادگیرندگان، دانش‌آموزان و دانشجویان است. تعریف ذکرشده در اصل تعریف آموزش الکترونیک است، اما از آنجا که امروزه نوع غالب ارایه آموزش این شیوه، روش‌های رایانه‌ای است، اغلب این دو اصطلاح را به‌جای هم به‌کار می‌برند. آموزش الکترونیک به مجموعه وسیعی از نرم‌افزارهای کاربردی و شیوه‌های آموزش مبتنی بر فناوری اطلاعات اعم از رایانه، دیسک فشرده، شبکه اینترنت، اینترانت و غیره گفته می‌شود که امکان آموزش و یادگیری را برای هر فرد در هر زمینه و در هر زمان و مکان به‌صورت مادام‌العمر فراهم می‌سازد [5]. اهمیت توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به حدی است که پس از پایان نخستین دهه قرن بیست‌ویکم، کمتر فعالیت آموزشی و پژوهشی باقی می‌ماند که بدون استفاده از اینترنت و ارتباطات کامپیوتری صورت پذیرد [6]. .موسسه‌های آموزشی به دلایل زیر از به‌کارگیری آموزش مجازی در فرآیند یاددهی- یادگیری در آموزش استقبال می‌نمایند؛ 1) رشد فناوری اطلاعات: آموزش مجازی در حال تبدیل‌شدن به یک ابزار آرمانی برای آموزش و یادگیری است، 2) اطلاعات غنی: آموزش مجازی و یادگیری الکترونیک امکان دست‌یابی اساتید و دانشجویان به منابع اطلاعاتی غنی در هر مکان و زمانی را فراهم می‌آورد، 3) راهبرد یادگیری جایگزین: یادگیری الکترونیک می‌تواند به کسانی که قبلاً در حاشیه قرار گرفته بودند (مانند دانشجویان معلول) امکان دسترسی و استفاده از فرآیند یادگیری را بدهد، 4) یادگیری ترکیبی: آموزش مجازی می‌تواند برگزاری کلاس‌های سنتی را با آزادکردن منابع ارزشمند و گسترش ارایه آموزش به تعداد بیشتری از دانشجویان سنتی تکمیل نماید.

شیوه یادگیری در آموزش مجازی به‌صورت برخط و نابرخط است. در نوع اول فرد خود به‌تنهایی مستقل از مکان و زمان آموزش می‌تواند محتوای آموزشی را دریابد. در کلاس‌های آن‌لاین، درس‌ها به‌صورت چندرسانه‌ای روی سایت مرکز آموزش قرار داده می‌شوند و فرد با مراجعه به آن می‌تواند محتویات درس را دریافت کند، ولی در نمونه نابرخط محتویات درس به‌صورت سی‌دی‌های آموزشی چندرسانه‌ای تهیه شده و به فرد داده می‌شود تا از آن استفاده کند. معلم نیز در زمانی مشخص برای ارایه نکات یا پاسخ به سئوال یادگیرندگان در محیطی مانند ویدیو کنفرانس حاضر می‌شود [7]. در مطالعه‌ای گزارش شده که 94% فراگیرانی که دوره‌های آموزش از راه دور را به‌اتمام رسانده‌ا‌ند، بر این باورند که در مقایسه با کلاس‌های حضوری، یادگیری بیشتری داشته‌اند [8].

ورود فناوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی از قبیل کامپیوتر و شبکه‌های اطلاعاتی اینترنتی و اینترانتی به عرصه آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها، فرصت مغتنمی است برای انجام برخی اصلاحات و نوآوری‌های آموزشی که حاصل آن افزایش کارآیی و اثربخشی نظام آموزش و پرورش خواهد بود. یادگیرندگان در محیط اینترنت، با توجه به علایق خود، می‌توانند در گروه‌های یادگیری خاصی عضو شوند. این گروه‌ها به فعالیت‌های خاصی نظیر طراحی یا فعالیت‌های شناختی نظیر تفکر ریاضی می‌پردازند. این افراد در اتاق گفتگو به فعالیت می‌پردازند. در این مکان‌ها، انواع بازی‌ها و جورچین‌های رایانه‌ای و برنامه‌های نرم‌افزاری کامپیوتری تهیه شده است که تعاملات گسترده‌ای را فراهم می‌آورد. ارزش‌یابی در این محیط کاملاً متفاوت است. شرایط برای انجام تجارب خلاق و فعال فراهم شده است. اطلاعاتی فراهم شده که برای فرآیند یادگیری مفید است و آموزش و آزمون دو روی متفاوت یک سکه هستند. تمام یادگیرندگان از فرصت موفقیت برخوردارند. این امکان وجود دارد که با ایجاد برنامه‌های هدفمند به ارزیابی براساس همان برنامه بپردازند. منابع متنوعی برای ارزیابی موجود است که تصویر روشن‌تری از پیشرفت یادگیرنده ارایه می‌نماید و همچنین امکان تغییر و اصلاح برای یادگیرنده وجود دارد. هم به مراحل و هم به پاسخ‌های نهایی توجه شده است. یادگیرنده در چهارچوب محیط یادگیری، مورد بررسی قرار می‌گیرد. فعالیت‌هایی مانند طراحی و حل مساله را در بر می‌گیرد و به سایر وظایف یادگیری فعال می‌پردازد.

طبق طبقه‌بندی هدف‌های آموزشی که توسط بنیامین بلوم و همکاران انجام شده است، شناخت یکی از ارکان یادگیری است، ولی شناخت برای یادگیری خلاق و موثر کافی نیست. علاقه، گرایش، نوع آموزش و شیوه‌های آموزشی نیز از ارکان یادگیری هستند. تا فرد از درون نسبت به چیزی انگیزه نداشته باشد برای یادگیری آن چیز به تلاش و تکاپو نمی‌افتد و رفتار او تغییر نمی‌کند. همچنین "عمل‌کردن" و تجربه عملی شرط دیگر یادگیری است. لذا می‌توان گفت یادگیری دارای سه رکن شناخت، نگرش و عمل است. هدف نیز به‌تبع یادگیری دارای ارکان سه‌گانه است. برای تحقق یادگیری موثر که موجب تغییر در رفتار یادگیرنده شود، هدف نیز باید دارای ابعاد شناختی، عاطفی و روانی- حرکتی باشد. به همین دلیل تفکیک هدف به سه حیطه، دقت و توجه برنامه‌ریزان، اساتید و معلمان را در برنامه‌ریزی درسی و طراحی آموزشی می‌افزاید و کار مطلوبی است [9]. اگر چه آموزش الکترونیک در کشورهای توسعه‌یافته به‌طور فزاینده برای دست‌یابی دانشجویان سنتی و غیرسنتی مورد پذیرش قرار گرفته، اما هنوز در کشورهای در حال توسعه ناشناخته است و به‌عنوان یک رهیافت آموزشی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ البته آموزش با کمک رایانه و شبکه محدودیت‌های خاص خود را نیز داراست، از جمله اینکه شاید نتواند جانشین معلم، تعاملات انسانی و عاطفی و ارتباط چهره‌به‌چهره در کلاس درس شود. همچنین نظام عرضه و تقاضای آموزش عالی هنوز درک دقیقی از محیط‌های مجازی آموزشی نداشته و با قابلیت‌ها و کارکردهای آن به‌خوبی آشنا نیست و هنوز مهارت‌های پایه‌ای فناوری اطلاعات را به‌خوبی نمی‌شناسد [10]. ذوالفقاری و همکاران در یک مطالعه توصیفی- مقایسه‌ای، میزان رضایتمندی دانشجویان و اساتید دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران را از طراحی و به‌کارگیری نظام آموزش الکترونیک ترکیبی تعیین نمودند. از مجموع 191 دانشجو حدود 4/67% از اجرای برنامه ابراز رضایت کامل داشتند و 3/24% دانشجویان از آموزش به‌شیوه الکترونیک ترکیبی ابراز نارضایتی نمودند. همچنین رضایت دانشجویان از 4 محور (مسایل فنی و ساختاری، مسایل مربوط به یادگیرنده، مسایل مربوط به طرح درس و محتوی و مسایل مربوط به حمایت از یادگیرنده) مورد بررسی قرار گرفت. 2/88% مدرسان نیز از به‌کارگیری این شیوه در تدریس ابراز رضایت کامل داشتند. هر دو گروه دانشجویان و مدرسان، استفاده از روش الکترونیک ترکیبی را به‌روش رایج تدریس ترجیح می‌دادند. لذا چنین نتیجه‌گیری شد که سیستم آموزش الکترونیک ترکیبی با امکان انعطاف‌پذیری در یادگیری و با قابلیت بهره‌گیری از مزایای هر دو روش آموزش حضوری و الکترونیک رضایت مدرسان و دانشجویان را در پی داشته و پیشنهاد شد که به‌عنوان یک روش ارایه آموزش موثر در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مورد توجه قرار گیرد. ضمن آنکه باید به جنبه‌های افزایش تعامل و روش‌های ایجاد انگیزه در آموزش الکترونیک ترکیبی توجه بیشتری شود [11]. بهادرانی و همکاران در مطالعه‌ای تجربی با هدف مقایسه اثربخشی شیوه‌های آموزش آن‌لاین حضوری و تلفیقی درس مدلاین در دانشجویان پزشکی، به 40 نفر از دانشجویان پزشکی، آموزش مدلاین با سه شیوه حضوری، آن‌لاین و تلفیقی ارایه نمودند و سپس دانش، مهارت و رضایت‌مندی فراگیران ارزیابی و مقایسه شد. تفاوت دانش و مهارت در سه گروه از نظر آماری معنی‌دار نبود. نتایج رضایت دانشجویان از آموزش نیز در سه گروه، اختلاف معنی‌دار آماری نداشت. لذا چنین نتیجه‌گیری شد که احتمالاً ترکیبی از آموزش‌های آن‌لاین و راهنمایی‌های حضوری برای گسترش آموزش‌های الکترونیک، می‌تواند اثربخشی قابل قبولی داشته باشد که به هر حال، برای رسیدن به این وضعیت باید بسیاری از بسترهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در دانشگاه‌ها توسعه یابد [12]. در مطالعه‌ای که کشاورز در رابطه با آموزش درس تربیت بدنی نظری فوتبال با نظام از راه دور انجام داد نیز نتایج نشان داد که فوتبال نظری را می‌توان به‌کمک رسانه‌ها و وسایل کمک‌آموزشی با کاهش ساعات کار حضوری و بدون کاهش کیفیت آموزشی ارایه نمود [13]. در بررسی سایر مطالعات، بیشتر اهداف در رابطه با اثبات مفیدبودن این روش تنظیم شده‌اند [16-14]. بعضی مقالات به معرفی نرم‌افزارهای کاربردی برای آموزش به‌خصوص در پزشکی و دندان‌پزشکی که برای فارغ‌التحصیلان در محیط کاری نیز مفید است پرداخته‌اند [23-17]. گروه هدف در اکثر مطالعات، دانشجویان پزشکی و دندان‌پزشکی و فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها بوده‌اند. مواردی هم به آموزش پرستاری در منزل برای بیماران صعب‌العلاج و مسن و تعداد معدودی از مطالعات به گروه‌های هدف دانشجویان تکمیلی رشته‌های بهداشتی پرداخته‌اند [22، 23]. در اکثر موارد ذکرشده، مطالعات توصیفی بوده و نتایج آن بیانگر مفیدبودن این روش صرفاً برای آموزش بزرگسالان و ایجاد حس رقابت در بین سطوح مختلف آموزش‌گیرندگان [24]، مفیدبودن برای یادگیری کمک‌های اولیه و اورژانس‌ها بوده است [25]. ولی از یک طرف این روش آموزشی روش مناسب در همه موارد فوق نیست [26] و قبل از انجام آن بایستی مواردی لحاظ شود. یکی از موارد مهم، انتخاب سرفصل‌هایی است که الگوریتم مشخصی دارند و عوامل زمان، مکان و شخص بر آنها موثر نیست [27]. از طرف دیگر انجام مطالعات تکمیلی برای مقایسه روش سنتی آموزش و آموزش الکترونیک براساس سرفصل آموزشی پیشنهاد شده است [28].

در مطالعات فوق‌الذکر، پژوهشی که به‌روش مطالعه فعلی، روی گروه هدف دانشجویان بهداشت در مقاطع غیرتکمیلی انجام شده باشد، مشاهده نشد. لذا در راستای سیاست‌های دانشگاه برای ارایه برنامه‌های آموزشی از راه دور مبتنی بر رایانه و شبکه، پژوهشگران بر آن شدند تا مطالعه‌ا‌ی به‌منظور بررسی مقایسه‌ای تاثیر دو روش آموزش مجازی (الکترونیک) و سنتی (سخنرانی) بر میزان یادگیری دانشجویان گروه بهداشت و مدیریت دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مازندران در مقاطع کارشناسی و کاردانی انجام دهند و همچنین عوامل تاثیرگذار بر عدم انجام آن در دانشکده بهداشت مازندران را بررسی نمایند، تا بدین وسیله با مشخص‌کردن نقش یادگیری‌های مجازی (مبتنی بر رایانه و شبکه) در فرآیندهای یادگیری الکترونیک و سنجش میزان تاثیر آن بر دانشجویان، با استفاده از این روش نسبتاً جدید، گامی در جهت ارتقای کیفیت آموزش مجازی در دانشگاه‌ها بردارند. نتایج این بررسی می‌تواند براساس شرایط و امکانات محیط آموزشی به اتخاذ تصمیمات لازم و برنامه‌ریزی برای اجرای هر چه گسترده‌تر روش‌های آموزشی مناسب بیانجامد. بنابراین، هدف این مطالعه مقایسه تاثیر دو روش آموزش مجازی (الکترونیک) و سنتی (سخنرانی) بر میزان یادگیری دانشجویان دانشکده بهداشت و مدیریت دانشگاه علوم پزشکی مازندران بود.

ابزار و روش‌ها

این پژوهش یک مطالعه نیمه‌تجربی است که در سال 1391 انجام شد. جامعه پژوهش، دانشجویان گروه بهداشت و مدیریت دانشکده بهداشت و مدارک پزشکی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مازندران در مقطع کارشناسی و کاردانی بودند که همگی آنها دروس اصول اپیدمیولوژی، اپیدمیولوژی بیماری‌های شایع، بهداشت مادر و کودک و بهداشت باروری را در نیم‌سال دوم سال تحصیلی 91-1390 اخذ نموده بودند. تعداد کل جامعه آماری 202 نفر بود که به‌منظور افزایش قدرت تعمیم نتایج پژوهش از روش نمونه‌گیری سر‌شماری استفاده شد.

کلیه دانشجویان با شیوه مجازی ترکیبی آموزش دیدند. قبل از هر گونه مداخله، طریقه کار با برنامه و نرم‌افزار مورد نظر طی یک جلسه دوساعته به‌صورت تئوری و عملی با هماهنگی مسئولان آموزش از راه دور به دانشجویان آموزش داده شد. با توجه به آموزش‌های لازم در اتاق رایانه و سهولت کار با برنامه مورد نظر و وجود مدرس در جلسه آموزشی، دانشجویان مهارت کار با سامانه مجازی دانشگاه را فرا گرفتند. مباحث دروس به‌صورت یک جلسه در میان تقسیم شد. نیمی به‌صورت حضوری به‌شیوه سخنرانی در کلاس و نیم دیگر توسط رایانه در سیستم آموزش مجازی ارایه شد؛ به‌عنوان مثال درس بهداشت مادر و کودک در جلسه اول (فصل یک) یک ساعت اول (صفحات6 الی 22) به‌صورت سخنرانی ارایه شد و یک ساعت دوم (صفحات 23 الی 47) ادامه همان درس به‌صورت مجازی ارایه شد و در جلسه دوم همان درس (فصل دوم) یک ساعت اول (صفحات 51 الی 69 ) به‌صورت مجازی و یک ساعت دوم (صفحات 70 الی 83) ادامه درس به‌صورت سخنرانی ارایه شد (هر درس به‌صورت مجازی و سخنرانی تکمیل می‌شد). همچنین در پایان ترم، برآیند هر دو روش مورد آزمون قرار گرفت (قسمت‌های آموزش‌داده‌شده به‌شیوه سخنرانی دارای آزمون جدا با 40 سئوال و قسمت‌های دارای آموزش مجازی به‌صورت جدا با 40 سئوال بودند و لازم به ذکر است که محتوای فصول در امتداد هم و وابسته به هم بودند) و این ایراد که موارد مطرح‌شده در هر جلسه متفاوت از جلسه قبل بوده و در ادامه آن است، برطرف شد. برای هر چهار جلسه آموزش مجازی (8 ساعت)، یک جلسه رفع اشکال حضوری برگزار شد. در حین اجرا میزان حضور دانشجو در سامانه مجازی برای هر بحث و نحوه عملکرد وی در انجام تکالیف ارایه‌شده برای هر بحث در طول ترم تحصیلی کنترل شد و از آنجا که این کار جزء تکالیف دانشجو بود، هیچ کدام از حداقل زمان و روش کار ارایه‌شده تخطی ننمودند.

در هنگام برگزاری آزمون‌های پایان ترم، یک پرسش‌نامه محقق‌ساخته دو قسمتی شامل مشخصات دموگرافیک سن، جنس، ترم تحصیلی، وضعیت تاهل و اشتغال دانشجو و 30 سئوال نظرسنجی چهارگزینه‌ای در طیف لیکرت تنظیم شد. روایی پرسش‌نامه (روایی محتوایی) با بررسی و اعمال نظر اساتید مجرب حوزه آموزش مورد تایید قرار گرفت. همچنین برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن 82/0 محاسبه شد (قسمت‌هایی از روش‌ها که نیاز به توضیح اضافی نداشت حذف شد). سئوالات پرسش‌نامه در رابطه با محل استفاده از رایانه، میزان دسترسی به اهداف آموزشی، کفایت محتوایی، توالی منطقی و شیوه ارایه مطالب، سهولت ارتباط با استاد از طریق سامانه، مهارت کار با رایانه و سامانه مجازی، رضایت از نحوه اجرا و کفایت آموزش اولیه برای کار با سامانه مجازی، جذابیت ظاهری سامانه، سهولت ورود و کار با سامانه مجازی، رضایت از ادامه آموزش و دیدگاه مثبت کلی به آموزش رایانه‌ای و تطابق آزمون با مطالب رایانه‌ای بود.

مقایسه نمرات آزمون دو شیوه با استفاده از آزمون Tاستیودنت و مقایسه نمرات آزمون مباحث رایانه‌ای با نتایج نظرسنجی با استفاده از آزمون تحلیل واریانس (ANOVA) و با کمک نرم‌افزار SPSS 20 انجام گرفت.

یافته‌ها

202 دانشجو با میانگین سنی 90/2±40/22 و دامنه 30-21 سال در مطالعه شرکت کردند. 120 نفر (4/59%) از دانشجویان دختر و مابقی پسر بودند. 141 نفر (8/69%) در مقطع کاردانی و 61 نفر (2/30%) در مقطع کارشناسی تحصیل می‌نمودند (جدول 1).

در نظرسنجی انجام‌شده 80% دانشجویان حداقل از یک سال قبل رایانه شخصی در منزل داشتند که در ارتقای نمرات مباحث رایانه تفاوت چشمگیر ایجاد می‌نمود (009/0=p)، ولی تنها 28% دانشجویان دسترسی به اینترنت در منزل داشتند که در نمره آزمون رایانه نقش نداشت (251/0=p). از نظر محل استفاده از رایانه برای کار با سامانه مجازی 8/70% دانشگاه، 8/20% منزل و مابقی محل کار را ذکر نمودند. میزان دست‌یابی به اهداف آموزشی توسط رایانه در 7/66% موارد خیلی زیاد، 5/12% کم و متوسط و 8/20% زیاد ذکر شده بود. کفایت محتوایی مطالب آموزشی توسط رایانه نیز در 5/49% موارد خیلی زیاد، 7/31% متوسط و 3/6% زیاد ذکر شده بود (جدول 2).

در 3/93% موارد نحوه ارتباط آنها با استاد به‌صورت حضوری و مابقی توسط پست الکترونیک بود و سایر روش‌ها مانند چت مورد استفاده نداشت. میانگین نمرات دانشجویان در آزمون از سئوالات مباحث رایانه‌ای 56/0±20/16 و از سئوالات مباحث حضوری 71/0±55/16 بود که تفاوت معنی‌دار آماری نداشت (جدول 3).

رشته و مقطع تحصیلی، تاثیر معنی‌داری در تعداد پاسخ‌های نادرست نداشتند، هر چند با افزایش سنوات تحصیلی بر میانگین نمرات آزمون رایانه‌ای افزوده شد. همچنین بین تناسب محتوای درس و اهداف آموزش مجازی، با تعداد اشتباهات دانشجو در آزمون پایانی ارتباط معنی‌داری وجود نداشت. تسلط و مهارت دانشجو به کامپیوتر با موفقیت کار با سامانه آموزش مجازی و نمرات آزمون کامپیوتری رابطه معنی‌داری داشت (001/0=p).

بحث

در این بخش از پژوهش، به جمع‌بندی و تحلیل یافته‌های پژوهش و مقایسه آن با یافته‌های تحقیقات پیشین می‌پردازیم؛ نتایج مطالعه حاضر نشان داد که روش آموزش مجازی و حضوری در یادگیری مطالب موفقیت نسبتاً یکسانی داشتند که با نتایج اکثر مطالعات قبلی هماهنگ است [16-14]. همچنین ایجاد تنوع در ارایه مطالب مفهومی به‌روش مجازی، بازنگری در شیوه ارایه و افزودن جلوه‌های ویژه به‌خصوص در مباحث مفهومی، به‌منظور ارتقای میزان دست‌یابی به اهداف آموزشی می‌تواند مفید واقع شود. با توجه به نتایج مطالعه حاضر با افزایش ترم تحصیلی و سنوات حضور در دانشکده، میزان موفقیت آموزش به‌روش مجازی افزایش یافت. شاهد آن تفاوت معنی‌دار نمرات در دو آزمون حضوری و کامپیوتری در دانشجویان رشته مدارک پزشکی بود که واحد مربوطه را در اولین ترم ورودی دریافت نموده‌ بودند. در حالی که برای بقیه رشته‌ها که دروس برای ترم دوم به بعد ارایه می‌شد، تفاوت چشمگیری نداشتند. در نتایج مطالعه گریپینگ نیز مفیدبودن روش آموزش مجازی صرفاً برای آموزش تکمیلی اعلام شده است [22]. دسترسی به رایانه شخصی و مهارت استفاده از کامپیوتر نیز در تسهیل عملکرد دانشجو برای آموزش از راه دور نقش موثری دارد که در مطالعه دیاشویلی و شریدر نیز بر تاثیر مثبت مهارت استفاده از کامپیوتر تاکید شده است [29]. البته در مقایسه میزان تبحر و دسترسی افراد به رایانه در آلمان با ایران باید نهایت احتیاط را لحاظ نمود. به‌علاوه، میانگین نمرات دانشجویان دختر در آزمون مباحث مجازی بیش از دانشجویان پسر بوده است که با توجه به تکرار همین الگو در مباحث حضوری است، لذا به‌نظر می‌رسد جنس در موفقیت این روش آموزشی نقشی ندارد. در بررسی انجام‌شده توسط چالس شولز موفقیت زنان در روش آموزش مجازی بیش از مردان اعلام شده است. هر چند در مطالعه وی مقایسه دروس حضوری در دو جنس به‌عنوان شاهد ذکر نشده است [30]. لذا مقایسه نتایج باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد. کفایت محتوایی مطالب آموزشی توسط رایانه 50% کامل 7/41% متوسط و 8% ناقص ذکر شد که در بررسی سرفصل‌ها و جزییات آن بیشتر در درک مطالب تفهیمی، مسایل و موارد نیازمند تعامل با استاد مشکل داشتند که در کلاس‌های رفع اشکال نیز محور عمده سئوالات بود. این یافته با نتایج جازیف و همکاران [19] و زایسک و همکاران [20] که استفاده از این روش آموزشی را براساس سرفصل‌ها و دروس پیشنهاد داده‌اند، همخوان است. در این بررسی، ارتباط با استاد توسط سیستم کامپیوتری و فقط به‌صورت تجهیزات ارتباطی رایانه‌ای استاد و دانشجو اعلام شده است. در مطالعه وتو و همکاران [24] نیز بر نیاز به تعامل استاد و دانشجو توسط امکانات رایانه‌ای به‌عنوان تسهیل‌کننده تاکید شده است. لذا به‌نظر می‌رسد، تولید رسانه آموزشی از راه دور بهتر است به‌روش تولید فیلم و همراه با امکانات چت تصویری باشد. بدیهی است اجرای این روش در مراکز و دانشکده با امکانات مکفی، از حجم کلاس‌های رفع اشکال حضوری کاسته و امکان ارایه کامل دروس به‌روش از راه دور را میسر می‌سازد. علی‌رغم رضایت نسبی از جذابیت‌های سامانه مجازی، در نظرسنجی از ادامه کار با سامانه رضایت کمتری مشاهده شد که علل آن را می‌توان استفاده ناکافی از روش‌های خلاق آموزشی در نظام آموزشی پایه کشور و نوپایی این روش آموزش برای دانشجویان دانست. شروع یادگیری کار با سامانه آموزش مجازی، زمان و تمرکز و تمرین بیشتری را می‌طلبد، ولی ادامه آن به یادگیری موثر، مداوم و لذت‌بخش افراد می‌انجامد. لذا برای تسریع و تسهیل در ثبات این روش آموزشی، می‌توان از ارایه نمرات تشویقی، امتیازات ویژه به دانشجویان برتر منتخب در این روش و ارایه تسهیلات مانند وام خرید رایانه استفاده نمود.

از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1- علی‌رغم رضایت نسبی از جذابیت‌های سامانه مجازی، در نظرسنجی از ادامه کار با سامانه رضایت کمتری مشاهده شد که از علل اصلی آن می‌توان به نو پابودن روش و عدم استفاده از شیوه‌های خلاق بصری در آموزش اشاره نمود.

2- عدم آشنایی اکثر دانشجویان با ملزومات برنامه‌های مبتنی بر شبکه و نوع تعامل با آن و همچنین عدم دسترسی به شبکه در خارج از ساعات اداری (17 بعدازظهر الی 7 صبح) در محیط دانشگاه.

3- مقاومت موجود در معاونت آموزشی دانشگاه در خصوص برگزاری کلاس به شیوه مطرح‌شده در طول ترم و ارزیابی براساس آن، با این دلیل که از کیفیت آموزش کاسته می‌شود.

پیشنهاد می‌شود دوره‌های آموزش اساتید در زمینه برنامه‌ریزی آموزش از راه دور، روش کار در کلاس‌های رفع اشکال، ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی و ارایه واحد آشنایی با رایانه و اینترنت و سایت آموزش مجازی به دانشجویان پیش‌بینی و اجرا شود. مراکز کامپیوتر دانشکده‌ها با توجه به تعداد دانشجویان، تجهیز و مسایل نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آنان مرتفع شود. همچنین پیش‌بینی تسهیلات دسترسی به کامپیوتر شخصی با ارایه وام دانشجویی برای خریداری کامپیوتر قابل حمل انجام گیرد و دانشجویان جدیدالورود به مراکز ارایه‌دهنده خدمات آموزش کامپیوتر با برخورداری از تخفیف دانشجویی معرفی شوند. به‌علاوه اضافه‌نمودن سئوالات کامپیوتر در کنکور ورودی دانشگاه‌ها و دروس مقطع دبیرستان و حتی راهنمایی به‌منظور همگام‌نمودن قشر جوان با نیاز روزمره جهانی می‌تواند در روند شکل‌گیری نظام‌های آموزشی خلاق و جدید از جمله آموزش الکترونیک نقش موثری داشته باشد. لازم به ذکر است اگر چه آموزش مجازی در یادگیری و ارتقای عملکرد دانشجویان تاثیر بیشتری دارد، با این حال بهتر است که اعضای هیات علمی هم آموزش‌های لازم در حوزه ICT را فراگیری نمایند. بدین منظور لازم است که دانشگاه‌ها به تجهیزات دیجیتالی و زیرساخت‌های مبتنی بر وب، مجهز شوند و با برگزاری دوره‌های لازم برای اساتید و کارکنان زمینه این مهم را فراهم نمایند.

نتیجه‌گیری

دو روش آموزش مجازی (الکترونیک) و حضوری (سخنرانی) بر میزان یادگیری دانشجویان تاثیر نسبتاً یکسانی دارند.

تشکر و قدردانی: از مسئولان و دانشجویان دانشکده بهداشت و مدیریت دانشگاه علوم پزشکی مازندران که پژوهشگران را در امر پژوهش یاری رسانده‌اند صمیمانه قدردانی می‌کنیم.

تاییدیه اخلاقی: موردی از طرف نویسندگان گزارش نشده است.

تعارض منابع: موردی از طرف نویسندگان گزارش نشده است.

منابع مالی: تمامی منابع مالی مورد نیاز این پژوهش توسط پژوهشگران تامین شده و از منابع حقوقی استفاده نشده است.